Сергей Гусаров: «Кежірлікті әрқашан пұрсаттылық басады»

«ВТБ (Қазақстан)» еншілес банкінің бір қызықтыратыны, ол банктің материалдық жағынан күшті қаржы және технологиялық қолдауы бар. Тағы бір қызықтыратыны, «Народное IPO» ресей бағдарламасында ВТБ қарапайым тәжірибесі, миноритар Алексей Навальныйдың тергеуі туралы әңгімелеп беруі мүмкін. Бұл тәжірибеге көз салып, қазақстандықтардың үйренетіні көп. Жалпы «Банк ВТБ (Қазақстан)» АҚ ЕҰ Басқарма төрағасы Сергей Гусаровпен сұхбаттасу үшін тақырыптар жеткілікті болды:

- Сергей Николаевич, банктердің барлығы өз жан-жақтылығын айтады. Тұтынушы мұны қалайша таңдайды?

- Бұл іс мынада болып тұр, банктер қаржы қызметтерін ұсынады және желілерді құруға қызығушылық танытады, өйткені бұлар барлық экономика саласына, бизнес түрлеріне, тұрғындар топтарына жаяды. Осындай бизнесті жүргізу өте пайдалы. Сондықтан, бір ойықшада отырған мамандандырылған банктер аз. Барлықтары жан-жақты болғысы келеді. Тіпті бұл жан-жақтылықта клиенттердің тіреу тобына әсер ететін әр банктің өз сиқырлары бар. Бұл ұғыныс тәжірибемен келеді. Ресейлік те, және қазақстандық банк жүйелері көптеген қатты толғаныстарды бастан өткізді. Мен бұл жерде болғаныма үш жыл болды, бірақ өзімнің ресейлік тәжірибем бойынша 1994 жылы банкаралық дағдарыстан, 2004-2005 жылдары – биржа дағдарысынан, 2007 жылы – жүйелі қаржы дағдарысынан өттім. Бұл тәжірибе негізінде, қандай клиенттер өз банкіңнің негізгі тұрақтылығы болатынын түсіне бастайсын.

- Яғни, «сенің клиентің кім» деген ұғыну дағдарыс кезінде келе ме?

- Иә, әрине.

- Кім көп ақша әкелетінін түсіне бастайсын.

- Тіпті бұл да – кім көп ақша әкеледі маңызды емес. VIP-клиенттерінде көп активтер бар, бірақ ірі клиенттерді жоғалту немесе дағдарыста олардың айналымдары күрт төмендетілсе, бұл банктің табыстылығына қатты соққы болуы мүмкін. Сондықтан біз әрқашан орташа тапқа сенеміз. Бізге қоржынның әртараптандыруын қолдау өте маңызды. Егер тіреу орташа тапқа, бөлшек сауда шағын және орта бизнеске әсер етсе, онда бұл тәуекелдердің, сондай-ақ табыстардың әртараптандыруын білдіреді. 2004 жылы дағдарыс кезінде Ресейде төлем төлеуге қабілетті зейнеткерлер және орта таптағы клиенттер болып шықты. Дағдарыс жазда болғандықтан, зейнеткерлер саяжайларында жүріп, өз салымдарын алуға үлгере алмайтын. Зейнеткерлердің салымдары бойынша орташа мөлшері, салымдарды сақтандыру агенттігімен уәде берген өтемақы сомасындай болатын. Ал орташа тап – сауатты, ақшаларын бір қоржында ұстамайтын. Кез келген елде орта бизнес және орташа тап – бұл негізгі тірек, мемлекеттің ЖІӨ үлкен үлесі, тұрақты жұмыс орындары. Кез келген банк еңбекке жарамдылықты және клиенттің табысын жоғалту тәуекелін қадағалайды. Әлеуметтік сатылы лауазымында адам мықты болған сайын, жұмыс орнын жоғалту тәуекелі төмен. Егер компанияда қысқартулар болып жатса, мұндай адамдар басқа жұмысты тез тауып, өз төлем қабілеттіліктерін қалпына келтіреді. Егер Қазақстандағы орташа тап туралы айтатын болсақ, соңғы 20 жыл әл-ауқаттың, ЖІӨ өсуімен белгілі. Ең маңызды көрсеткіш – халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ. Бұл көрсеткіш Қазақстанда, Украинадан қарағанда үш есе жоғары. Сондықтан, халықтың әл-ауқаты өскенде, әрқашан орташа тап та өседі.

- Сіздердің клиенттеріңіз, орташа тап туралы айтып кететін болсақ, сіз оларда өзгерістер болғанын сезесіз бе? Біз Қазақстанда мемлекеттік капитализмнің куәгерлері болып табыламыз, экономикада мемлекеттің үлесі өсіп жатыр. Көптеген адамдар мемлекеттік секторында қызмет атқарады, олардың жалақылары тегістеліп, жекеменшік секторындағы табыстармен салыстыруға болады. Сіз, бос кәсіпкерлер ауысымына банк клиенттері ретінде жиі мемлекеттік қызметкерлері келе жатқанын байқайсыз ба?

- Сіз білесіз бе, кез келген статистикалық іріктеуді жасау айтарлықтай қиын. Бұл бірнеше он шақты мың клиенттерімен байланысты.

- Жақсы, интуиция деңгейінде қандай өзгерістерді сезесіз?

- Интуицияға қарай, әрине, мұндай өзгерістер болып жатқанын түсінемін. Кезінде, егер ұмытпасаңыз, мемлекеттік компанияларындағы жұмыстар мұқтажсыз өмір сүру немесе жалпы айтқанда өмір үшін кепілдеме бермейтін. Бұны мен сізге бұрынғы офицер ретінде айтамын, өйткені өмір сүру қиын болғандықтан, қарулы күштерін тастап кеттім. Негізінде жалақы мөлшерінен басқа, барлығы мен үшін жайлы болатын. Қазір Ресей мен Қазақстанның мемсекторларында жалақылар теңестіріліп жатыр. Ал енді ұлттық компаниялар туралы айтатын болсақ, онда жалақылар, жеке компанияларына қарағанда әлдеқайда жоғары.

- Және тәуекелдеріде аз.

- Иә, кәсіпкерлік тәуекелдері аз, бұл банк үшін өте маңызды. Ауыстыруға қатысты, мен ойлаймын, бұл жерде маңызы бірдей нәрсе бар – ұлттық пен жеке компанияларының маңыздылығы өседі. Белгілемеймін – мемлекеттік капитализм немесе олигархиялық, әлде тағы басқа. Шын айтсам, терминдерде шатасып кеттім. Маркс пен Ленинді оқу қажет.

- Көрдіңіз бе, мұндай ауыстыру клиенттердің басқа артықшылықтарын тудырады, бұл үшін банктің бизнесін басқаша тұрғызу қажет?

- Клиент, еркелей бастайды. Адамдарда қаржылық сауаттылық өседі, олар банк өнімдерінің түрлерін, банктердің бәсекелестігін біле бастайды, сервиске деген талап қоюшылық өседі. Бұл клиенттер үшін, банктер үшін – жақсы. Кежірлікті әрқашан пұрсаттылық басады. Адамдар байсалды болады. Қаржы нарығында турбулент жағдайында олар салымдарын шешіп алуға жүгірмейді.

- Яғни, адамдар дағдарысқа үйренді.

- Иә, және қаржылық сауаттылық. Көбісі салымдар бойынша мемлекеттің кепілдемелерін біледі. Банк жүйесінің тұрақтылығы бар. Үкімет те, және Ұлттық банк те қиын уақыттарда коммерциялық банктерді және өнеркәсіпті қолдайтынын, жағымсыз тенденцияларын тегістейтінін көрсетті. Адамдар осыдан байсалды болады.

- Және талап етуші. Бәлкім, клиент бай болған сайын, ол талғампаз болады. ВТБ стратегиясында банк бизнесінің жоғары маржиналдық сегментінде үлесті көбейту үшін бағдар жүріп жатыр, сіз осындай клиентке бейімделесіз бе. Дұрыс па?

- Иә, және бұл өнімнің өзіндік құнымен байланысты. Егер мен арзан ең аз несиелер берсем, онда IT-қолдау деңгейі операциялардың өзіндік құнын төмендетуге және маржаның жарамды деңгейін ұстауға рұқсат бермейді. Өкінішке орай, технологиялық үдерістер аяқталмайды және үнемі жақсартуды талап етеді.

- Және келесі жылы VIP-клиенттеріне қызмет көрсету ашылады ма.

- Иә. Бірақ сіз стратегия туралы айтқанда, мен ойланып қаламын, өйткені стратегияның түсінгі әртүрлі болады. Егер «Дао Тайота» кітабын оқысақ, компанияда 500 жылға арналған стратегиясы бар. Бұл – стратегия. Қазір экономикада оқиғалар айтарлықтай қарқынды болып жатыр және бір мағыналы емес, сондықтан 3-5 жылға банктің даму жоспарын стратегия деп айтуға бола ма, мен білмеймін. Мен бұрынғы әскери адам ретінде айтамын: бұл тактикалық қадамның реттілігіне ұқсайды.

- Жақсы, егер стратегия немесе тактика туралы айтатын болсақ – дағдарыста жоғары ақы төленетін клиентураға мөлшерлеме жасау қаншалықты дұрыс, егер біз дағдарыста адамдар табыстылығының қысқартылуын көріп тұрсақ? Ғалами жаңалықтар осындай, әлемдегі миллионерлердің саны қысқартылып жатыр.

- Бірақ мұндай миллионерлер – біздің клиенттеріміз емес. Біздің клиент, теңге миллионері (күледі). Келесі жылы VIP-бөлімшелерінің ашылуына қатысты, Қазақстанда біз үшін бұл жұмыстың жаңа сегменті. Бұны нарық талап етеді, ал біз клиенттің қалауы бойынша жасауымыз қажет. Бұл сегмент негізгі емес, ол жоғары табысты әкелмейді, бірақ бұл біздің банктің клиенттері болып табылатын ірі бизнесмендеріне және топ-менеджерлеріне қызмет көрсетудегі маңызды сервистік құрамдас бөлігі.

- Банктің бизнесінде бұл сегмент қандай үлесте болады?

- 5-7% көп емес. Айтпақшы, VIP-қызмет көрсетуге тек қана салымдарды қабылдау және несиелерді беру, немесе есеп айырысу-кассалық қызмет көрсету ғана жатпайды, онда ақшалай қаражатты сенімгерлік басқару, өнер туындыларының жинақтамаларын құру үшін көмек көрсетуге дейін бар. Яғни, егер біз осы сегментті алатын болсақ, онда кәсіби жасайтын боламыз. Біз өзіміздің ерекше артықшылығы бар қызмет көрсетудің халықаралық тәжірибесіне сүйенеміз. Өйткені мұндай клиенттер – көбінесе танымал, жұмыс басты адамдар, оларға белгілі бір бөлімше, қызмет көрсету деңгейі қажет. Бұл банктің қалған клиенттеріне нашар қызмет көрсетеміз деген емес, бірақ ерекше артықшылығы бар клиенттері аса әдепті, бірақ тасқынды емес көзқарасына мұқтаж болады.

- Жоғары маржиналдық сегменттеріміз дегеніміз, ол VIP-қызмет көрсету ме әлде тағы басқа ма?

- Жоқ. Жоғары маржиналдық сегмент біз үшін – алдыменен бұл ШОБ.

- Маркетинг танушылар айтады: «Жайғастыр немесе басыл!». Бұл сегмент үшін – ШОБ – көптеген банктер соққы береді. «ЦентрКредит» стартаптарды қаржыландыру желісін ашты, Forte Bank тек қана корпоративтік клиенттері үшін банк ретінде өзін жайғастырды. Нарықта қандай ерекшеліктерге байланысты өздеріңізді ұстап тұрасыздар, және өсесіздер?

- Біріншіден, біздің артымызда маңызды тарих және бренд бар. Адамдар қаржылық сауатты болатындарын айтып кеттім. Оларды таңдау кезінде баға немесе сервис басты фактор болып табылмайды. 2007-2008 жылдары, дағдарыс басталған жылдары, Қазақстанда көптеген банктер жылдам өз жобаларын іске асыра бастады, және тез оларды аяқтады. Шамаға қарай, ақша бітті, немесе елдің лимиттері жабылды. Сондықтан, біздің уәдеміз – бұл нарықтың кез келген ауытқуларынан тәуелсіздік және тұрақтылық, несиелендіру үшін әрқашанда ақшаның бар болуы, салымдарға ақшаны жоғарғы сенімділікпен сақтап, қабылдау мүмкіндігі. Және технологиялар – өнімдер жылдап жұмыс істеген. Өйткені банк өнімдерін сату кезінде технологиялық құрамдас бөлігі өте маңызды. Тәуекелдер бағасының ашықтығы, шешімдерді қабылдау айқындығы, өкілеттікті сапалы бөлу маңызды – бірге трансакциялық шығындарын қысқартады.

- Яғни, клиенттер банктің артында кім тұрғанын, оның қоры қаншалықты ұзын екенін түсіну қажет?

- Иә, рейтинг және бұдан әрі.

- Дағдарыс кезінде кейбір қазақстандық банктер қаржыландыруды тоқтатып, несиені қайтаруды талап етті, бұл осымен байланысты ма?

- Иә. Мен шын айтсам, несие бойынша қайтаруды талап еткендерін естімедім. Мөлшерлемені жылдық 40% -ға дейін көтеру жеткілікті және ақша қайтып келеді. Ешкім ешкімді көндірмейді. Банк бизнесі өте әдепті және тыныш. Егер сен клиентті қаржы қиындықтарымен оңаша тастап кетсен, барлығы тынышталатыны екіталай, ол барлығын ұмытады және құшағын жайып сол банкке қайтадан келеді. Бұл жерде ең бастысы клиентке қатысты сәйкес келмейтін тәртіпсіздікті жібермеу. Ақша тыныштықты жақсы көреді, және олар үнемі болуы тиіс. Дағдарыста көптеген қазақстандық бизнесмендер өте ауыр жағдайда болды, өйткені банктер өтімділіктерін жоғалтып, несие бере алмады және бүкіл ауыртпалықты және жаупкершілікті клиенттерге жауып тастады.

- Сол себептен шығар, қазақстандық банктер үнемі ұзақ мерзімді ақша болу үшін халықаралық ационерлерін тартады?

- Жалпы әлемде тенденция банктерді қосып, ірілендіруге әкеле жатыр. Бұл клиенттер үшін жақсы, сондықтан банк жүйесінің тұрақтылығы үшін барлық жағдайлар жасалып жатыр.

- «Народное IPO» қазақстандық бағдарламасы бойынша сіздің пікіріңізді білсек. Ресейде ВТБ ұқсас бағдарламаның қатысушысы болды, бұл тәжірибеге сүйене отырып, қазақстандық бағдарламасын қалай бағалайсыз?

- Бұл жерде барлығы қисынды және дұрыс. Даулы мәселе, қаншалықты біздің ресейлік тәжірибеміз сәтті. Баға белгілеуі 4 жыл ішінде төмен түсті, бірақ ол кезде нарықтың конъюнктурасы басқаша болған. Кез келген жағдайда, әрбір азамат ұлттық компаниясының және банктің меншік иесі болу үшін «Народное IPO» жасау қажет. Бірақ, жеке қаражат салушылар түсіну қажет – қаржы нарығының серпіні отан сүйгіштікпен арақатынастықты орнатпайды. Қор нарығы басқа заңдарға бағынады.

- Бірақ үкіметтің бұл заңдарға араласу мүмкіндігі бар емес па. Мемлекет басшысы шығып, халықтың акцияларын қайтадан сатып аламыз, өйткені баға белгілеуі өте қатты түсіп кетті, халық бұны бағаламай жатыр деп айту мүмкін емес па. ВТБ осылай болған емес па.

- Жанға бататын тақырып. Қазақстанда IPO не болатынын түсіндіру маған қиын.

- Ресей және Қазақстанда болып жатқанын өте жақын қабылдайды. Менің болжауым мынадай, егер Қазақстанда халық акцияларды сатып алса, олар саналы түрде немесе санадан тыс ойлайды: егер жамандық болып жатса, мемлекет көмекке келеді деп.

- Мен бұған бейімделмеседім. IPO өткізу кезінде bay back нұсқасы болжамда болмаған. ВТБ акцияларымен болған, бұл ерекшелік. Бес жыл бұрын ВТБ акциялары 11 тиыннан орналастырылған, сонан соң 1 тиынға дейін түсті. Қазір бес жыл өткен соң ВТБ акцияларының құндылығы 5,3 тиынды құрайды – орналастыру бағасынан екі есе төмен. Және бір акция үшін 11 тиын бағасымен bay back шығарылды. Банкте «Он беске жол» стратегиясы бар, бұл 2015 жылы біздің акциялар 15 тиын тұратынын болжалайды. Осындай болатына сенемін. Бірақ бұл «Народное IPO» қатысушылары үшін 10-жылдық мерзім болады. Бұл алыпсатарлық емес, ал қаржы салу. Қысқа мерзімде ақша табу мүмкін емес, ал ұзақ мерзімде – табыс сөзсіз болады.

- Ресейде ВТБ банктің миноритары Алексей Навальныймен ақыл қосатын әңгіме бар. Қаншалықты мұндай «Народное IPO» сияқты бағдарламалар мемлекеттік компанияларында және банктерде корпоративтік басқаруды жақсарту үшін әсер етуі мүмкін?

- Миноритариймен сөзсіз жұмыс істеу қажет. Ұйым айқын болуы тиіс, өзінің барлық акционерлерімен кездесу, стратегия, тактика туралы баяндау қажет. Ресей және Қазақстанда миноритариймен өзара әрекеттесу заңмен анықталады.

- Сіз қаржы сауаттылығын көтеру туралы айттыңыз. Қазақстанда алғашқы рет акция ұстаушылары ретінде өздерін байқап көретін адамдар, ертең ұлттық компанияларының жұмыстарына белсенді араласуы мүмкін.

- Әрине, олар сұрақ қойып, жауап алуға құқығы бар. ВТБ Ресейде барлық сұрақтарға жауап берді, негізінде халық қанағаттандырылды. Адам наразылығын білдіруге құқылы. Егер мұндай адам акционер, нақты – ортақ иеленушісі болса, онда топ-менеджменттің жұмысы кез келген күмәнді тарату үшін түсіндіру және әңгімелеу қажет.

- Акционерлер мазасыз, клиенттер талғампаз болады, банктің тәртіптері қатаяды... Банкирдің жұмысы қиындық тудыра ма?

- Тәртіптер қатайып жатыр деп, айтпаймын. Иә, капиталға деген талаптар көтерілді, бұны аяқастынан жасау қиын, бірақ бұл сөзсіз қажет, өйткені бұл банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтады. Және миноритарияларға назар аудару қажет.

- Жан-жақты қысым көрсетіп жатыр. Банкирлердің жұмысы тәртіпті болып жатыр ма?

- Әрине. Бірақ бізде тәртіпсіз банктер өте аз.

- Басқа экономика секторларынан айырмашылығы.

- Цирктен ба, мысалы.

Олег Хе